صدها هزار پناهجوی افغان در اروپا، پاکستان و ایران از طرف اتحادیه اروپا، دفاتر مختلف سازمان ملل و دولت‌های محلی برای بازگشت به افغانستان تحت فشار قرار گرفته‌اند.
بازگشت این پناهجویان به جایی که در سایه حمله‌های گسترده طالبان در عمل به میدان جنگی به وسعت کل کشور تبدیل شده، احتمالا نتیجه‌ای جز وقوع یک فاجعه انسانی در پی نخواهد داشت.
از این گذشته، زمستان سخت افغانستان در راه است و دسترسی به نیازهای ضروری بیش از پیش سخت خواهد بود. تمرکز بر جنگ، دفاع از شهرهای بزرگ و تدارک مایحتاج روزانه ارتش به این معنی است که دولت مستقر در کابل منابع لازم برای اسکان مجدد این پناهجویان را در اختیار ندارد.
در کنفرانسی که در ۵ اکتبر در بروکسل برگزار شد، ۷۰ حامی مالی بین‌المللی، از جمله اتحادیه اروپا، وعده دادند که تا سال ۲۰۲۰ مبلغی معادل ۲ میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلار به بودجه توسعه افغانستان اختصاص دهند. بودجه ارتش افغانستان – معادل ۵ میلیارد دلار در سال – از محل دیگری تأمین خواهد شد.
اما دولت افغانستان باید در ازای این گشاده‌دستی بیش از ۲۰۰ هزار پناهجوی افغان را که در سال گذشته به سمت اروپا سرازیر شده‌اند پس بگیرد – بخشی از یک میلیون پناهجو که وارد اروپا شدند و اغلب سوری اند.
اتحادیه اروپا احتمالا با درخواست پناهندگی خیلی از سوری‌ها موافقت خواهد کرد چون سوریه را به عنوان یک منطقه جنگی به رسمیت می‌شناسد. اما این اتحادیه افغانستان را با وجود جنگ خانمان‌سوزی که در آن جریان دارد منطقه جنگی حساب نمی‌کند.
بر اساس تعاریف قدیمی سازمان ملل، کابل و مراکز ولایات نقاط امن محسوب می‌شوند، در حالی که وضعیت مدت‌ها است که تغییر کرده و خیلی از مراکز ولایات در معرض حمله طالبان قرار دارند.
اتحادیه اروپا تا این‌جا پیش رفته که می‌خواهد برای تسهیل بازگشت پناهجویان، ترمینال جدیدی در فرودگاه کابل بنا کند. اما فدریکا موگرینی، نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی، می‌گوید که کمک‌های مالی این اتحادیه به افغانستان به همکاری دولت کابل برای اسکان مجدد این پناهجویان مشروط نیست.
از طرف دیگر، پاکستان قصد دارد بیش از شش میلیون پناهنده قانونی و یک میلیون پناهجوی غیرقانونی دیگر افغان را به کشورشان بازگرداند – خیلی از این پناهندگان و پناهجویان از زمان اشغال افغانستان به دست ارتش شوروی در سال ۱۹۷۹ در این کشور زندگی می‌کنند.
به گفته کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان، از شروع امسال، حدود ۲۰۰ هزار پناهنده مجبور شده‌اند اسباب و اساسیه خود را جمع کنند و از پاکستان خارج شوند. تعداد کسانی که به افغانستان باز گشته اند تنها در ماه سپتامبر به ۹۸ هزار نفر رسید.
اسلام‌آباد می‌گوید همه پناهنده‌ها و پناهجوها باید تا ماه مارس ۲۰۱۷ پاکستان را ترک کنند. ارتش پاکستان پناهجویان افغان را به خاطر اعمال تروریستی مقصر می‌داند، اما بیشتر مظنونانی که تا به امروز بازداشت شده‌اند و در رسانه‌های پاکستانی نمایش داده شده‌اند، شهروند پاکستان بوده‌اند.
دولت بدون اعلام رسمی زیرساخت‌های اداری و پلیس پاکستان را برای یافتن افغان‌ها و اخراجشان از کشور آماده کرده. کمیساریای عالی سازمان ملل به هر پناهنده قانونی که به افغانستان برمی‌گردد ۴۰۰ دلار کمکی مالی می‌کند.
در عین حال دولت ایران در حالی که از میان شیعیان هزاره برای کمک به دولت بشار اسد عضوگیری می‌کند، می‌خواهد یک میلیون پناهجوی افغان ساکن در خاکش را به ترک کشور ترغیب کند. از افغان‌های ساکن ایران به عنوان گوشت دم توپ برای جنگ‌های جاری در خاورمیانه استفاده می‌شود. انتخاب ساده‌ای در برابر آن‌ها است؛ از طرفی آینده‌ای نامشخص و کمبود منابع و بی‌کاری در انتظارشان است و از طرف دیگر وعده تابعیت ایرانی از طرف دولت این کشور.
چیز دیگری که به ابعاد این فاجعه می‌افزاید مهاجرت گسترده افغان‌هایی است که شهرهایشان در معرض حمله طالبان قرار دارد. حمله دوم طالبان در یک سال گذشته به شهر قندز در شمال کشور که در سوم اکتبر آغاز شد به فرار حداقل ۲۴ هزار نفر از این شهر منجر شده. وضع در مراکز ایالات دیگر هم به همین منوال است؛ حمله طالبان به ترین کوت، پل خمری، فراه و لشکرگاه باعث شده ده‌ها هزار نفر از این شهرها فرار کنند.
پانزده سال جنگ داخلی مداوم به جابه‌جایی حدود ۳۰۰ هزار نفر در داخل کشور منجر شده، یعنی کسانی که خانه خود را ترک کرده‌‌اند به محلی دیگر در داخل کشور پناه برده‌اند.
وضع مالی خیلی از پناهجویان بد است، اما دیگرانی هم هستند که به داشتن خانه، برق و مدرسه برای فرزندانشان عادت دارند و وقتی به شهرهای افغانستان بازگردند دیگر از این امکانات خبری نخواهد بود. خیلی‌ها به کابل خواهند رفت، شهری که همین حالا هم پرجمعیت است و زیرساخت‌های کهنه‌اش از عهده تازه‌واردان بر نخواهد آمد.
این پناهجویان باید در تنها چند هفته با زمستان سخت افغانستان روبه‌رو شوند. خیلی از آن‌ها برای این شرایط سخت آمادگی ندارند و دسترسی به مواد غذایی، آب پاکیزه و امکانات دیگر سختتر خواهد شد. این سیاست‌های دولتی می‌تواند به یک فاجعه انسانی ساخته دست بشر تبدیل شود.
عامل اصلی دلسردی این است که هیچ دولت، سازمان خیریه یا گروهی وجود ندارد که بخواهد راه‌حلی منصفانه برای مسئله پناهجویان افغان پیدا کند.
در میان جنگ و فقر، کسی نیست که در زمان افزایش محنت و مصیبت از افغان‌ها حمایت کند.
احمد رشید روزنامه نگار و نویسنده پاکستانی
فاجعه انسانی در انتظار پناهجویان افغان
