کاخ چهل ستون اصفهان یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است که اکنون آن را باغ موزه چهل ستون نیز می نامند کاخ چهل ستون بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد و در ۱۰۵۷ هجری یعنی دوره شاه عباس اول صفوی تاسیس شده و در سلطنت شاه عباس دوم صفوی، ساختمان آن تکمیل شد و در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شد و تالار آینه، تالار ۱۸ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها افزوده شد.
یکی از برنامه های شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال1007 هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهار باغ و باغ های متعدد در پیرامون آن بود که طرح آن به وسیله شیخ بهائی ریخته شد. انتخاب فضائی وسیع در مجموعه ای که در آن روزگار (دولتخانه) نامیده می شد و بررسی هایی که برای آینده صورت می گرفت تماما حکایت از ذوق و استعداد و خلاقیت شیخ بهائی دانشمند بلندآوازه صفویه دارد. مجموعه کاخ هایی که شروع آنها (عمارت عالی قاپو) بود تا میدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت در این محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نیز مستقر بود عماراتی مانند تالار اشرف، جبه خانه، رکیب خانه، کشیک خانه، تالار طویله، کاخ هشت بهشت، توحید خانه و بر خی عمارات دیگر ساخته شد. کاخ چهل ستون در تاریخ 15/10/1310 خورشیدی به شماره 108 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت می دانند. البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری بر نامیده شدن عمارت به چهلستون باشد.
کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزئین وسیع، آینه کاری، نقاشی های بزرگ دیواری و ستون های چوبی، با سرستون های مقرنس به کار رفته است. تمام دیوارها با آینه های قدی و شیشه ها و نقاشی های رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده می شود که در آن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان می یابد و دیگری آغاز می گردد. ایوان اصلی و چشمگیر کوشک با ستون های متعدد که از ویژگی های بنا محسوب می گردند.
معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی است.عمارت چهل ستون مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول 3 متر و عرض 17 متر و ارتفاع 14 متر رو به شرقی ساخته شده است.ستون های ایوان هشت ضلعی از جنس چوب چنار و کاج است.
استخرِ مقابل عمارت به طول 110 متر و عرض 16 متر هم اکنون نیز طراوت و زیبایی خاصی به این کاخ می دهد. در گذشته جهش آب در حوض وسط تالار از دهان شیرهایی که درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره های سنگی که نقطه به نقطه در جوی کوچک اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می داده است. تناسبات استخر مقابل کاخ برای دیدن تصویر کاخ در آب و تیرگی کف استخر به منظور هرچه عمیق تر نشان دادن آن طراحی گشته اند.
ایوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است یک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفیع استوار است چهار ستون وسط که بر روی ۴ شیر سنگی قرار گرفته و حجاری آنها به گونه ای است که دو شیر به یک سر انسان نشان داده می شود. از دهان این چهار شیر آب فوران می کرد و به حوض مرمری تالار می ریخت. قسمت دیگر که کمی مرتفع تر است سردر ورودی تالار را تشکیل می دهد. و در بعضی منابع آن را تالار آئینه نامیده اند. این قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آئینه کاری وسیع و پرکاری است که در آن آئینه های ریز و خوش نقش به صورت معرق در کنار آئینه های قدی و خشتی به کار رفته اند سقف تالار از قاب های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته شده اند. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می شود. این قرینه سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی قاپو دارد.
تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران های مختلف را بیان می دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی های رنگارنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شوند.
از ویژگی های بسیار مهم کاخ چهلستون می توان به وجود نقاشی های بسیار زیبای هنرمند عصر صفوی رضا عباسی اشاره نمود که به سبک مینیاتور ایرانی، دیوارهای تالارهای کاخ را تزئین نموده است. هر یک از این نقاشی ها بیانگر دوره ای از حوادث تاریخی در دوران صفوی و افشاریه است که می توان از آن جمله به مجلس پذیرایی شاه طهماسب از همایون پادشاه هند، نبرد چالدران مابین شاه اسماعیل و سلطان سلیم خان امپراطور عثمانی، مجلس پذیرایی شاه عباس اول از فرمانروای ترکستان ولی محمد خان، مجلس پذیرایی شاه عباس دوم از فرمانروای ترکستان ندر محمد خان، جنگ کرنال مابین نادرشاه افشار و محمد شاه گورکانی پادشاه هند و نبرد شاه اسماعیل اول با شیبک خان ازبک اشاره نمود. شایان ذکر است که دو تصویر جنگ های چالدران و کرنال از الحاقات تزئینات این بنا پس از دوران صفوی است که مطابق با شواهد موجود توسط «آقا صادق نقاش» در عصر قاجار به تصویر کشیده شده است. همچنین در بخشی از کاخ برخی نقاشی های متعلق به آنژل و لوگار دو نقاش هلندی که در دوران شاه عباس دوم به ایران و اصفهان آمده بودند به چشم می خورد. در قسمت تحتانی دیوارهای تالار اصلی نیز نقاشی هایی از شخصیت های تخیلی جهت تزئین بنا به تصویر کشیده شده است.
